Мереке ҚҰЛКЕНОВ: Сән-салтанаты, байлығы тасыған жерден қазақ тілін таппайсың

– Сізбен ұлық мерекеміз Тәуелсіздік күні  қарсаңында сұхбаттасудың реті ке­ліп тұр. Мұндай ұлттық мейрамдары­мыз­ды тойлауда нені ескерген жөн?

– Тәуелсіздік алғалы, Құдайға шүкір, қа­­зақтың рухын көтеретін мейрамдар кө­бейді. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Со­­ның ішінде Тәуелсіздік жарияланған күн­­нің әрине, орны бөлек.

Дегенмен сол азат­тығымыз үшін жанын пида еткен, жа­заға тартылған боздақтарымызды еске ала­­тын күніміздің жөні бір басқа. Сон­дық­тан ойланып-толғанып бұл ұлық мере­кеміз­дің мән-мазмұнын, ұйымдастырылуын өз­герту қажет деп ойлаймын. Қазақ үшін дербестік алған күннен ар­тық ұлы той, ұлан-асыр қуаныш болмақ емес. Алайда Желтоқсан көтерілісі оның кө­­­леңкесінде қалмауы тиіс. Қайта оның маз­мұнын қоюландырып, салмағын арт­тыратын тағдырлы тақырып – Желтоқсан.

Атал­ған оқиғаны қазіргі жастар ұмыта бас­тағандай. Себебі біз кеңестік жүйеге қарсы 1986 жылғы бас көтеруді айтуды сиретіп барамыз.

Екіншіден, Желтоқсан көтерілісі жай­лы жақсы көркем шығарма туған жоқ әзірге. Болашақта жазылар деп сенемін. Се­бебі қаламгерлер уақыт өте келе, жаңа көз­қараспен қайта қорытып, ерекше дүниелер ту­ғызады.

– Әңгіме ұлттық мейрамдарымыз жай­лы болып отырғанда туатын сауал, жал­пы осы той, тойшылдық саяса­ты­ның әлі де қазаққа берері мол деп ой­лай­сыз ба?

– Әрине, бұл үлкен саясат. Мәселен, 2020 жыл дүниежүзі халқына, соның ішінде қа­заққа да өте қиын жыл болды. Ви­рус­тың беті әлі қайтпай тұр. Соған қара­мас­тан Президентіміз өзі бас болып, ғибратқа то­лы мақала жазып, ұлы Абайдың туған кү­нін тамаша атап өттік. Абай даналығын жас ұрпаққа сіңіруге Үкіметтен бастап қа­рапайым адамдарға дейін атсалысты. Әл-Фара­бидің 1150 жылдығы мен Алтын Ор­-д­а­ның 750 жылдығы да аталып өтті.

Ерек­ше айтар жайт – Алтын орданы мектеп оқу­лықтарына дұрыстап енгізуіміз қажет. Ол біздің шын тарихымыздың бастауы. Скиф-сақтардан басталатын тарихымыз өз ал­дына, қазақтың қазақ болып қ­а­лып­тасуында Алтын Орданың үлесі үлкен. Ал­тын орданың негізін қалаған Жошы қазақ же­рінде жатыр. Оның ұрпақтары Еділ-Жайық бойына қан­шама қалалар салды. Ол – біздің тарихымыз. Қазақ мемлекеті – Ал­тын орданың тікелей мұра­гері. Демек, Ал­тын Орданың 750 жыл­дығы – төл мере­ке­міз.

Қазақтың тойшылдығында бір тұр­ғыдан асыра сілтеп жіберетін көлеңкелі тұс­тары да жоқ емес. Бірақ біз секілді ба­тыр­ларын, жазушылары мен өнер адам­дарын, ғалымдарын елеп-ескеріп отыратын ха­лықтар дүниеде көп емес. Тіпті, алпауыт көр­шіміз Ресей де көптеген жазушыларын ұмыт қалдырды. Баяғыдай мықты қалам­гер­лерін ұлықтап жатқан жоқ. Бұл орайда қа­зақ қаламгерлерінің мерейтойлары ата­лып өтіп келе жатқаны – тікелей Қазақстан Жазу­шылар одағының ең үлкен жұмыс­тары­­ның бірі.

– «Ана тілі» газетінде бас редактор бол­дыңыз, сосын сол газеттен бастап бі­раз басылым құрамына енетін «Қа­зақ газеттері» серіктестігін басқар­дыңыз. Ал қазір сол қызметтен кетке­ніңіз­ге де бір мүшел (12 жылдан асты). Мемлекеттік тіл саясатында ілгерілеу бай­қала ма?

– Мемлекеттік тіл саясаты, айта-айта жаңа­ғы әзірде өзің де айтқандай әбден жауыр болған тақырып. Солай екен деп қа­зақ қаламгерлері айтпасқа тағы лажымыз жоқ. Тіл үшін күрес сонау Әлихан Бөкей­ха­нов, Ахмет Байтұрсынов заманынан жал­ғасып келеді. Сол заманнан мұсылман мек­­­тептерін ығыстырып, азайтып, орыс мек­тептерін ашу ісі үздіксіз жүргізілді. Ол Жәңгір ханның, Абай мен Шәкәрімнің тұ­сында Патша үкіметі арнайы қаржы бөліп, қол­ға алған шаруа.

Ұлт тілін қолданыстан шы­ғару мәселесін кеңестік идеология аса іс­керлікпен жалғастырды. Кеңес Одағы ұрпақ­ты орысша тәрбиелеуге жетпіс жылда үл­кен еңбек сіңірді. Соны көріп өстік.

Ме­нің қорқатыным – сол үрдіс әлі жалғасып келе жатқандай. Өз тілімізді қолдауға тым сыл­быр, немқұрайлы қараудан айыға алмай ке­леміз. Мемлекеттік тіл саясаты – Президен­ті­міз өзі басында тұрған мемлекеттік саясат. Сон­дықтан оған қатты көңіл бөлуіміз қа­жет.

Өзің айтқан газетте жұмыс істеп жүрген жыл­дарда, әр облыста тіл басқармалары бар еді. Қазір солардың біразы жабылып қалды. Неге олай? Түсініксіз. Кезінде үлкен қоғам құрыл­ды. Оның жұмысы да бар мен жоқтың ор­тасында. 2020 жылға дейінгі арнайы бағ­дарлама бойынша Қазақстан халқы биыл жүз пайыз қазақша сайрап кету керек бола­тын. Олай болмады. Өкінішке қарай бұл тұ­жырым үлкен мінберден айтылған бола­тын.

Мемлекеттік тіл туралы заң мен бағ­дар­ламалар меніңше 70-80 пайыз орын­дал­ған жоқ. Қазақстанда бірде-бір заң қазақша жа­зылған емес. Тіл туралы заң қазақша жа­зылды деп мақтанатындар бар. Өтірік. Өті­рік екенін мен білемін.

Бұл бағытта ілгерілеу бар ма дейсің, іл­герілеу мектептен, балабақшадан басталады. Кезінде Иманғали Тасмағамбетов бала­бақ­шаларды түгел қазақшалайық деді. Ол жа­салмады. Барлық облыстың іс қағаздарын мем­лекеттік тілге көшіру туралы да бас­тамасы болған. Батыс облыстар соған көше бас­таған. Қазір қайтадан орысшаға ауысты. Іс қағаздарын  да алдымен орысша жазып, қазақшаға аудару, аудармашы ұстау үрдісі де аталмыш саясаттың ілгері басқан аяғын кері кетіретін қиямпұрыс әрекет.

Мемле­кет­тік қызметкер ме, ол іс қағаздарын мем­ле­кет­тік тілде сауатты жүргізуге міндетті. Күні бүгін дүкендерде, орталықтарда, мей­рамханаларда хабарламалардан ас мә­зіріне дейін бәрі-бәрі орысша. Сән-сал­тана­ты, байлығы тасыған қандай жер бар, сол жерде қазақ тілі жоқ. Өйткені ондай құры­лым­ның егесі – үлкен олигархқа қазақ тілі ке­рек емес. Ал заң бәрімізге ортақ. Соларды мойындатпай жағдайымыз жақсармайды.

– Латын әліпбиіне көшу жайында күдік-күмән жоқ емес. Ең бастысы, Ре­сей ықпалына қатысты бұл шаруа аяқ­сыз қалмас па екен деген де қаупіміз бар (?)

– Олай болғанда Тәуелсіздігіміз қайда қа­ла­ды? Басталған іс тоқтамайды деп ой­лай­мын. Кирилицамен шыққан мұрала­ры­мыздан қол үзіп қаламыз деушілер бар. М­е­ніңше қате пікір. Технология дамыған қа­зіргідей заманда, жалғыз күнде сол ал­фавитке ауыстырып аламыз.

Ал әліпбидің мемлекеттік тілге әсері жайына келсек, ал­дымен қазақ тілділер, сосын орыс тілділер де кезең-кезеңімен өтеді деп ойлаймын. Сонда бір алфавит болады. Осы біртұтастық мем­лекеттік тілдің де пәрменділігін арт­тыруы тиіс.

– Сіз соңғы жылдары Қазақстан Жазу­шылар одағында жұмыс істеп жүр­сіз. Енді ұлттық әдебиетіміздің қам-қарекетіне ауыссақ. Баспагер ре­тінде немістермен және басқалармен ара­ласып жүргеніңізді білеміз. Оларда әде­биеттің дамуы, кітап бастыру ісі қа­лай жолға қойылған? Солардың ізі­мен жүретініміз анық қой.

– Әлемдік ақпарат құралдарында «Қағаз бетіне шыққан әдебиеттің күні өтіп барады» деген пікір айтылып жүр. Меніңше ұшқары ай­тылған сөз. Кітапсыз адам баласының мә­дениеті дамымайды. Ал қазақ қалам­гер­лері басқаша ізденуіміз қажет. Қалай бол­ғанда да қазіргі заманауи әдебиетке жа­қындай түспей болмайды.

Еуропада не­міс­тер бар, басқасы бар әдебиеттері өсу үстінде. Өмір­дің тек қара жағын жазуда да емес, жар­қын беттерін көрсетуде де олар алға озып кетті. Өте ауыр, адамның жан дүние­сіне тиетін психологиялық туындылар бой көр­сетуде. Фантастиканы да жан-жақты да­мытуда. Бізде фантастикалық шығар­ма­лар мүлдем жоқ. Психологизм, қым-қуыт оқиғалы детектив бәрі-бәрін дамытуымыз керек-ақ.

Қазақ балалар әдебиеті де біртүрлі бір жерде тұрып қалғандай, әлде өз шеңбе­рін өзі айналып қана жүргендей әсер қал­дыра­ды. Сол мені қатты ойландырады. Кітап, баспа мәселесіне келсек, шетел­дерде жазушы баспамен келісімшартқа оты­рады. Мысалы, америкалық Элизабет Кос­това деген жазушымен, «Тарихшы» деген романын шығару үшін 23 елдің баспагерлері келісім­шартқа отырған. Оның ішінде орыс­тар да бар. Сондай-ақ еліміз кітап дү­кен­­де­рінің кез кел­генінен табуға болатын Милан Кун­дера деген тегі чехословакиялық, бірақ Францияға кетіп қалып французша жазған жа­зушы бар. Оны да орыс баспагерлері шы­ғарған. Орыс баспагерлерінің артықшылық­та­ры көп.

Қазір әлемге бейтаныстау бір жазу­шы Нобель сыйлығын алса, ертеңінде со­ның шығармалары орысша шығып жата­ды. Олар солай қалыптасқан. Біздер олардың қа­сын­да дүниежүзі халықтарының тілде­рін­дегі небір керемет шығармаларды, өз тілі­мізге әлі күнге аудара алмай жүрміз.

Орыс­тарды асырап отырған ТМД елдерін­дегі оқырмандар. Орысша кітап данасы да азай­ды. Бес-алты мың. Ұзағанда он мың. Қа­зақша мықтағанда 100-200 кітап өтеді. Жақ­сы кітаптарға жарнама керек. Қазақ те­леарналары кітап жарнамасына ден қой­са, кітап өтер еді. Ол да тауар ғой. Со­ның ар­қасында баспалар дамып, авторлармен келісімшартқа отыратын халге жетер едік. Халықтың рухани деңгейі көтерілер еді. Ұйымдастыра алсақ, талай жетістіктерге же­туге мүмкіндігіміз бар. Қалай дегенмен де, өз тізгіні өз қолындағы елміз ғой.

Әңгімелескен Дағжан БЕЛДЕУБАЙ