Қазақтар татар молдаларынан алған тәлімінен соң ХІХ ғасырда ғана шын мұсылман болды немесе осыған дейін тәңіршілдік дінін ұстанған еді деген пікірлер қаншалықты шындыққа сай? Мәселені тарихтың арқасынан алып ғылыми негізде зерттеу, зерделеу заман талабы.
Академик Ғарифолла Есім: «Ұлттық идея – ел санасы» атты мақаласында: «Ұлттық идеяның үшінші тұғыры – интеллектуалды жасампаз қоғам құру, бұл мәселеде діннің алатын орны ерекше. Өз тарихында діни санасы болмаған халық жоқ. Сонымен бірге дінге деген көзқарастар да әр дәуірде, әр қоғамда әрқилы болып келген. Сондықтан діннің не екендігін, оның қысқаша тарихын танып, білу – әрбір саналы адамға мәдени қажеттілік»,[1]- деп атап көрсетті. Иә осы ғылыми тарихи мәселені кеңінен қозғау бүгінгі дінтанушылардың атқаратын жұмысы деп білеміз.
Қазақ тарихының деректерінде нақты таңбаланғаны мың жарым жылды қамтиды. Егер көне тайпалар шежіресінен сөз қозғайтын болсақ, үш, төрт мың жыл тереңге кетуге болады. Хатталған тарихи дәуірді 5 мың жыл деп топшылап жүрміз. Осы 5 мың жыл тарихын хаттаған елдер әлемде санаулы, солардың ішіндегі Қытайдың орны бөлек. Қытай елі ғұндар империясы мен қаңлы мемлекеттері мен Түрік қағанаты туралы тарихи деректтер қалдырған ел[2]. Мәселе осы мемлекеттер тұсындағы халықтарда қандай діни сенім болғандығы туралы отандық зерттеушілердің еңбектері қаншалықты деген мәселеге көңіл аударайық. Қазақ халқы ислам дініндегі халық. Қазақтың діни санасы – дәстүрлі ислам. Біздің жеріміз жалпы адамзат тарихында аса маңызды оқиғалар болған жер. Айталық, 751 жылғы Тараз түбіндегі Атлах шайқасы түрік халықтарының діни сенімінде елеулі өзгеріс әкелген тарихи оқиға[3]. Қытайдың Таң империясының ықпалы тоқтатылған шайқас, буддизмнің таралуы қытай саясатының негізгі стратегиялық айласы болатын, осы шайқастан кейін мұсылман сеніміне түрік тектес тайпалардың лег-легімен кіріп мұсылмандықты қабылдады.
Қазақ тарихында тұңғыш рет ислам дінін ресми дін деп Қарахан мемлекетінің билеушісі Абдулкәрім Сатұқ Боғра ханның (915-955 жж) баласы Мұса Тоңға Ілік хан 960 жылы Баласағұн қаласында жариялады. Ол 200 мың түтін үй мұсылманбыз деп жариялаған екен[3,]. Қарахан әулетінің шығу тегі туралы әртүрлі пікірлер болса да, олар басқарған мемлекетте алуан түрлі ру-тайпалар дәулетті өмір сүрген. Атап айтқанда, үйсін, қаңлы, дулу, телі, қырғыз, қыпшақ, арғын, йағма, оғыз т.б түрік тектес тайпалары болды. Және осы мемлекеттің басшысы Сатуқ Боғра ханының Хас Хажыбы болған Жүсіп Баласағұнның «Құтадығұ білігі» атты дидактикалық еңбегі[4], Қ.А.Ясауидің «Диуани хикметі» [5], Махмуд Қашқаридің «Түрік сөздігі» [6] Қарахан мемлекеті биілігі тұсында пайда болған, бүгінде бұлар әлемдік өркениеттік мәдениет тұғырына шыққан ислами мәндегі шығармалар.
Араб деректерінде Талас ғазауаты және Тараз қаласының тарихы туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Араб саяхатшылары Тараз орта ғасырларда
мұсылман мемлекеті болғандығын көрсетеді. Тарихшы Ибн Тайфур 893 жылдан қалдырған «Китаб Бағдади» [7] атты еңбегінде Тараз қаласының араб халифатына қарасты қала екендігін және араб халифатының шығыстағы ең ірі қалаларының бірі ретінде көрсеткен. Табғаштар, түріктер мұсылмандар екендігін атап өтеді. Испиджаб қаласы туралы араб, парсы, түрік, қытай деректерінде көптеген мәліметтер кезігеді. Қазақстаннның оңтүстік өңірі ежелден мұсылмандық дінін ұстанған өңір екендігі жан-жақты дәйектелген. Әсіресе, Әмір Темір билігі және одан кейінгі кезеңде бұл өңір ислам дінінің орталығы ретінде араб деректтерінде Маураннахр аймағы деп баяндалады.
Ресей тарихнамасында Л.Н.Гумилевтің «Көне түріктері» [8], В.В. Бартольдтің «Тюрки-Двенадцать лекций» [9] секілді еңбектер осы тақырыпқа қатысты ой қозғаған еңбектер, ал белгілі археолог А.Н.Бернштам «Советская археология» [10] еңбегінде Тараз қаласында ІХ ғасырда салынған үлкен мешіттің болғандығын көрсетеді.
Түрік тектес тайпалардың ислам дінін ұстанғандығы туралы Түркия елінің тарихшылары Хикмет Танйудің «Түріктердің діни тарихы» [11], Фуад Көпрұлының «Қ.А.Ясауи және оның тариқатына» [12] арналған шығармаларынан көптеп деректер кезігеді. Олар Қарахан дәуірінде сопылық ағым негізгі діни таным деп көрсетті. Түрік селжұқтері билігі тұсында сопылық таным негізгі ағым болған екен. Сонымен қатар, Қарлұқ, Аббасилер, Самани, Қарахан, Моғолстан мемлекетеріндегі діни таным ислам болғандығын ешкім жоққа шығара алмас.
Төңкеріске дейінгі қазақ тарихнамасында Ш.Уәлихановтың мақалаларында және Мәшһүр Жүсіп Көпейдің, Шәкерім Құдайбердіұлының шежірелік мәндегі шығармаларынан ғана тақырыпқа қатысты ой-пікір кездестіруге болады.
Дін тарихына қатысты алғашқылардың бірі болып кеңестік тарихнамада ой қозғаған атақты археолог-ғалым Әлкей Марғұлан «Таңбалы тас жазуы, қазақ тарихы» [13] атты еңбегінде қыпшақ, найман, алшын, арғын, үйсін табын, қаракесек руларының ислам сенімінде болғандығы көрсеткен.
Имандылық тәрбие беру мен дін мен салт-дәстүр тақырыптарына қатысты соңғы жылдары имам-теологтар көптеген танымдық еңбектер жазуда. Діннің тарихы бар, болуы да тиіс. VІІІ ғасырда араб халифатынан қалған ислам дінінің картасында Қазақ жері мұсылман өркениетіне елеулі үлес қосқан өңір ретінде қарастырылады. Испиджап, Фараб, Тараз, Йүгүнеки, Шаш, Яссы Сығанақ, Сауран қалаларынан шыққан жүздеген мужтахид ғұламалар, ойшылдар туралы деректер жете зерттелсе діннің тарихынан мол мағлұмат беретін еңбек болары хақ.
Ақпараттық түсіндіру тобының мүшесі,
дінтанушы И.Айтаев
