Ақпарат адамзат прогресінің әмбебап құралы, қазіргі қоғам дамуының басты ресурсы болып табылады. Адам үшін ақпарат танымның қуатты құралы ретінде қызмет етеді, оның көмегімен ол әлемді және өзін өзгертуге тырысады. Алайда, көбінесе бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын ақпараттық технологиялар адамның қажеттіліктерін, көзқарастарын, әлеуметтік бағдарын осы БАҚ-қа иелік ететіндердің – биліктің, белгілі бір саяси күштердің, коммерциялық ұйымдардың және т.б. мүдделеріне өзгерту үшін әсер етеді. Осындай ақпараттық әсермен адам психикасының деформациясы пайда болады, ол оның санасына ғана 4901 емес, сонымен бірге бейсананың аймағына да әсер етеді. Тұлға біртіндеп өзінің даралығын жоғалтады және бір топқа бағына санасы уланады. Ол әлсіз, мойынсұнғыш, оңай басқарылады. Жақсылық пен жамандықтың өлшемдері өзгереді. Қатыгездік пен зорлық-зомбылық нақты өмірдің күнделікті атрибуттарына айналады. Олвин Тоффлердің «Future shock» кітабында экспоненциалды түрде ақпаратпен қатар, жаңашылдық пен таралу жылдамдығының артуы туралы және адам психикасының қоршаған ақпарат көзінің бүкіл массивін қабылдауда шектеулі екендігі туралы айтылады. Сондықтан адамдар арнайы субмәдени қауымдастықтардың бір мүшесі болуға тырысады. Постиндустриалды қоғам ақпараттық және мәдени байланыстарды қарапайым, бірақ заңды және мақсатты көзқарас ортасын белгілі бір шеңбер аясында өз азаматтарын ұстай отырып, өзге қоғам орталарына енуге жағдай жасайды. Мысалы: панктер, рокерлер, саяси партиялар және т.б. Соның бірі тоталитарлық қозғалыстар. Тоталитарлық қозғалыстар – қызметі қоғам мен мемлекетке қауіп төндіретін, әртүрлі нысандарда (мәдениеттану, коммерциялық, ғылыми, білім беру, қоғамдық, денсаулық сақтау, ағарту және психотерапивтік) әрекет ететін діни немесе жалған діни ұйымның ерекше түрі. Қозғалыстар басқарудың авторитарлық әдістерімен, ұйым мүшелерінің адам құқықтарын, оның ішінде жеке өмірде және қаржылық салада шектеулермен сипатталады. Әрбір осындай топтың өзіндік ритуализмі, өзіндік символикасы, өзіндік ережелері, жазалар мен бұйрықтардың өзіндік жүйесі бар. Алайда, тоталитарлық қозғалыстар рокерлерден, металисттерден және т.б.-лардан айырмашылығы, оларды құру кезінде қозғалыстың сандық және мүліктік өсуіне жағдай жасайтын ұсыныс, бағдарламалау әсерінің барлық әдістері мақсатты түрде қолданылады. Қандай да бір түбегейлі мағынада тоталитарлық қозғалыстардың құрылымы мен даму динамикасы қоғамның мүліктік және саяси стратификациясының бүкіл тарихын қарабайыр және теріс түрде жаңғыртады, бұл кез келген өркениеттің қалыптасу процесін сөзсіз сүйемелдейді. Қазіргі қозғалыстар мен ағымдарда әртүрлі психологиялық әдістер мен әсер ету әдістері, соның ішінде манипулятивті ұсыныс қолданылады. Төменде көптеген қозғалыстар пайдаланатын психологиялық әдістер көрсетілген. Сананы бақылау (заңсыз әсер ету, ойды реформалау, бағдарлау) – бұл психика мен мінезқұлықты саналы түрде зорлықпен басқару, басқа адамды белгілі бір әрекеттерді (манипулятордың пайдасына) жасырын түрде жасауға итермелеу арқылы бір жақты жеңіске жету үшін психологиялық әсер ету. Л. Штамм қозғалыс мүшелерінің зорлық-зомбылық индоктринациясындағы келесі кезеңдерді анықтайды: 1. Арбау кезеңін қозғалыстың ықтимал мүшесін интуитивті сезінетін адамдар жүзеге асырады. Бұл кезеңде адамның эмоционалды тұрақсыздануы және қарама-қайшылықтардың шатасуы орын алады; 2. Ілімге кіріспе ұсынылған доктринаның негізгі ережелерін баяндаудан тұрады. Бұл кезеңнің негізгі міндеті – жалданған адамды жарияланған идеологияға, рәсімдердің мағынасын түсіндіре отырып, психологиялық байлау; 3. Топпен байланыстың артуы адамның бұрынғы «тамырларымен» үзілуінде көрінеді; 4. Сыртқы әлемнен оқшаулану және ағым немесе қозғалыс мүшелерімен белсенді өмір сүру; 5. Тәуелділіктің күшеюімен, сананы бақылаумен және тұлғалық сәйкестік сезімімен ағым немесе қозғалыстың ілімдерін ұстануды күшейту. Жалпы діни зорлық-зомбылық – бұл дін агрессивті мінез-құлықтың субъектісі немесе объектісі болып табылатын әлеуметтік құбылыс. Діни зорлық-зомбылық, атап айтқанда, діни өсиеттерге, мәтіндерге немесе ілімдерге негізделген және діни ұйымдарға, адамдарға немесе 4902 заттарға қатысты зорлық-зомбылықты қамтиды. Діни зорлық-зомбылық тек діни топтар жасаған әрекеттерге ғана қатыста емес, сонымен қатар, зайырлы топтардың діни топтарға қатысты жасаған әрекеттерін де қамтиды. Сондай-ақ, діни зорлық-зомбылық тек ұжымдық ғана емес, жеке де болуы мүмкін. Деструктивті қозғалыстар жаңа әдістер мен қолайлы жағдайды қарқынды қолданады, олар өздерінің ұжымдық іс-шараларына ықтимал қабылдаушыларды бірден тартуға тырысады: семинарлар, жиналыстар, қызметтер және т.б. Мысалы, Шри Чинмой тобының эмиссарлары адамдарды тегін медитацияға немесе рухани музыка концерттеріне, дианетика орталықтары мен «хаббард-колледждеріне» шақырады. Сайентология — отбасы мәселелері және «Шынайы Махаббат философиясы» семинарларына шақырады. Діни зорлық-зомбылық орын алған келесі қозғалыстар: «Бірігу шіркеуі», «Сайентология шіркеуі», «Харе Кришна», «Трансценденталды медитация», «Раджниш», «Лайфспринг», «АУМ Синрике», «Ақ ағайындар», «Мариандық шіркеуі», «Соңғы өсиет шіркеуі», «Шри Чинмой», «Құдай балалары», «Сатана шіркеуі» және т.б. Соңғы уақыттары әлем бойынша деструктивті, тоталитарлық топтардың әсерінен жапа шегіп жатқан адам саны өсіп келуде. Қазіргі уақытта адам санасын басқару, оны улау тәрізді әдістер қандай салада болмаса орын алып отыр. Соның ішінде деструктивті, тоталитарлық топтар бұл әдіс түрлерін кері, яғни өз пайдасына игеруде. Көптеген деструктивті топтар мен тоталитарлық топтар XX ғасырда кеңінен адам санасын улау, адам санасын бақылау, «brainwashing» әдісін және «bite» моделі атты психологиялық әдістерді қолдануда. Бұндай психологиялық арбау әдістері индивидтің жеке бас құқығын бұзу, адам санасын басқару, жақындарынан, қоғамнан байланысын алшақтату мақсатында жүруде. Деструктивті, тоталитарлы топқа мүше болған индивид әрдайым физикалық әрі психикалық қысымға ұшырайды, толыққанды тамақ пен ұйқының болмауына қарамастан күніне 15-18 сағатқа дейін жұмыс жасайды. Яғни қаржылай, жеке, қоғамдық ресурстардан толығымен айырылады. Ал ең бастысы бұндай теріс іс-әрекеттер арқылы қылмыстық бағытқа итермелеп, өз-өзін өлтіруге дейін алып келуде. Бұған жаппай суицид жасаған Аум Синрике, Құдай балалары, Сатана шіркеулерін атап кетсек болады. Бұл орын алып жатқан жағдайлар тек адам санасына ғана қауіпті бола қоймай, сондай-ақ қоғам, мемлекет үшін қаупі зор. Жоғарыда аталып кеткен психологиялық қысымның, қауіптің алдын алу мақсатында қоғам мен мемлекет тарапынан деструктивті мен тоталитарлық топ жайында түсінік қалыптару, жұмыстары жасалу маңызды болып табылады.
Арапбай Нұрразы Қайратұлы
Дінтанушы