Адамзат тарихында дін мен мемлекет арасындағы қатынасты реттейтін тетіктер болған. Солардың ішіндегі ең маңыздысы демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттік жүйе мен дін феномені арасындағы қатынасты реттейтін қағида болып табылатын зайырлылық. Бұл ұғымның шығу тегіне қарасаңыз, «дінсіз адам», «дінсіз нәрсе», «діни емес ой», «діни емес институт», «діни емес жүйе», «дінсіз -діни». -діни «жүйе» т.б. олардың мағыналары бар. Христиандар, әсіресе католиктер «атеистер, яғни папалардан басқа жалпы зайырлы христиандар» деп аталады. Зайырлылық қағидасы – заң мәселесі, бірақ ол да жарамды. Мемлекет те, дін де азат халық.Адам – ақиқаттың өлшемі, мақсаты, мұраты, ұстанымы. Мына сұрақтарды қарастырыңыз: Діндар адам зайырлы бола ала ма? Зайырлылық принципі жеке адамға қаншалықты қолданылады? Мемлекет зайырлы ма және осы елдің азаматтары зайырлы ма?Осы мәселелер бойынша бізге де ақпарат, зерттеу, ең болмағанда түсініктемелер қажет.Зайырлылық дін емес.Бұл мемлекеттік ұстаным.Бірақ ол қоғамға, адамдарға да жарамды. Мемлекет те, дін де азат халық.Мемлекеттің де, діннің де мақсаты мен міндеті – халық пен халықтың мүддесі.
Қатысты сұрақтарды қарастырайық. Діндар адам зайырлы бола ала ма? Зайырлылық принципі жеке адамға қаншалықты қатысты? Мемлекет зайырлы болса, оның азаматтары зайырлы бола ма? Зайырлылық қағидасы бойынша мемлекет өз азаматтарының наным-сенімдерін реттеу, ешбір дінге араласпау функцияларын атқарады. Мемлекеттің діни қуғын-сүргін күші оның демократиялық және зайырлы мемлекетінің негізгі қызметі болып табылады. Зайырлы мемлекеттерде дін мемлекеттен оқшауланған,алайда бұл оның қоғамнан бөлінгенін білдірмейді. Заңымызда «ар-ождан бостандығы» мен «діни сенім бостандығы» қарастырылған. Қазіргі қоғамда «сен де мен сияқты сену керек, мынау ширк, мынау бидғат, соның салдарынан кәпір боласың» деген психологиялық, діни, танымдық қысымдар бар. Осы құрылымды реттейтін, зайырлылық қағидатын кепілдендіруші мемлекеттік институт болуы керек. Ал демократиялық, либералды, зайырлы мемлекет ешқандай сенімге, діни бірлестікке негізделмеген. Демек, азаматтарымыздың «Мен зайырлы емеспін, мемлекет қана зайырлы» деген пікірі діндер демократиялық және зайырлы бола алмайды және діндарлар шариғатқа негізделген мемлекетті қалайтынын білдіреді. Жоғарыда айтылғандай, зайырлы нанымдар, діндер немесе идеологиялар жоқ. Демек, Қазақстан зайырлы ел, қазақ мәдениетінің негізін салушы, мәдениеттегі исламның басты айқындаушы діні. Азаматтық сананың басты бір көрінісі – өзі өмір сүріп жатқан қоғамға деген қамқорлық. Өзі үшін ғана өмір сүру – азаматтық сананың қас жауы. Хакім Абай «Өзіңе еңбек етсең,өзі үшін жайылған хайуанның бірі боласың, адамзаттың қарызы үшін еңбек етсең, Алланың сүйікті құлдарының бірі боласың»-деген.Қоғамның ортақ игілігі, адами құндылықтар мен қасиеттерді бағалау, өзін-өзі таныту Азаматтық сана – жақсы адам болуға немесе жақсы атаққа ұмтылудан емес, жоғары деңгейде әрекет етуден көрінетін құбылыс. Шәкәрім атамыз азаматтық сананы «адамның дамуы» деп атаған. «Бұл сенің адамгершілік борышың, халқың үшін еңбек ет» демекші, өзімшілдіктен азаматтық санаға көтерілуіне тоқталды. Азаматтық сана тәрбие процесінде сіңісіп, сіңісіп, одан да асыл қасиет ретінде көрінеді. Тағы бір критерий – әлеуметтік кәсіпорындарға үлес қосу. Әркім өзінің азаматтық сана деңгейіне қарай өзі өмір сүріп жатқан қоғамның қалыптасуына үлес қосқысы келеді. Нарықтық қатынастар нығайып, адамдардың намысшылдығы мен материалдық қарым-қатынасы нығая түскен қазіргі заманда азаматтық сана шыңына жетіп, қоғамға имандылық дәнін себуге септігін тигізеді. Бұл бізге қажет қасиет. Бұл ел болудың негізгі шарттарының бірі.
Б .Жүнісов, Шымкент қаласы дін істер басқармасы
«Дін мәселелерін зерттеу орталығы»КММ әлеуметтанушы
