Қазақтар ХІХ ғасырда ғана татар молдаларынан алған тәлімінен соң шын мұсылман немесе осыған дейін тәңіршілдік дінін ұстанған еді деген сандырақтарды айтып жүрген «оқымыстыларымыз» әлі де кездеседі. Иә тәңіршілдік пен несториандықты ұстанған ру-тайпалар болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Бұлар бүкіл халыққа яки мемлекетке тән болған діни сенім емес. Көшпелі өмір сүру салтына негізделген оғыз-қыпшақ, қимақ, найман, керей мемлекеттері тұсындағы ру-тайпалардың арасында ондай сенімді ұстанғандардың болғандығы орта ғасырлық түрік, моңғол, араб жазба деректерінде кездеседі.
Тарихшы, палсафашы, дінтанушы ғалымдарды алаңдатып келе жатқан мәселелердің бірі-қазақтың діни тарихы қандай?. деген сұрақ. Осы сұраққа нақты жауап таба алсақ бүгінгі қазақтардың діни сенімі мен салт-дәстүрлері төңірегіндегі тартыстарға біршама тоқтау қойылып, діни төзімділікті қалыптастыру мәселесінде айтарлықтай ілгерушілік болар еді.
Қазақтың діни тарихының мынадай кезеңдерін атап көрсетуге болады:
- Түрік мемлекеттері дәуіріндегі діни-нанымдар және ислам VІ ғ.-ХІІІ ғ. басы (Қараханид) мемлекеті дәуірінде дәстүрлі ислам қалыптасты) .
- Дәстүрлі — ескі әдістегі мектептер және медреселер (бастауыш, орта және жоғары діни білім беру мектеп-медреселері), бұлар Темуридтер билігі және қазақ хандығы тұсында қалыптасып дамыды. (ХІV ғ.-ХІХ ғ-дың аяғы).
- Реформаторлық-жаңа әдістегі (жадидтік) мектептер. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғасырдың басы.
- Кеңестік кезеңдегі конфессионалдық атеистік білім.
- Қазіргі Қазақстан Мұсылмандар Діни Басқармасы ұйымы (ҚМДБ) — 1991 жылы Орталық Азия Мұсылман Діни басқармасынан бөлек діни бірлестік ретінде құрылды.
Академик Ғарифолла Есім: «Ұлттық идея – ел санасы» атты мақаласында: «Ұлттық идеяның үшінші тұғыры – интеллектуалды жасампаз қоғам құру, бұл мәселеде діннің алатын орны ерекше. Өз тарихында діни санасы болмаған халық жоқ. Сонымен бірге дінге деген көзқарастар да әр дәуірде, әр қоғамда әрқилы болып келген. Сондықтан діннің не екендігін, оның қысқаша тарихын танып, білу — әрбір саналы адамға мәдени қажеттілік» деп атап көрсетті. Иә осы ғылыми тарихи мәселені кеңінен қозғау бүгінгі дінтанушылардың атқаратын жұмысы деп білемін.
Қазақ тарихының деректерде нақты таңбаланғаны мың жарым жылды қамтиды. Егер көне тайпалар шежіресінен сөз қозғайтын болсақ, үш, төрт мың жыл тереңге кетуге болады. Хатталған тарихи дәуірді 5 мың жыл деп топшылап жүрміз. Осы 5 мың жыл тарихын хаттаған елдер әлемде санаулы, солардың ішіндегі Қытайдың орны бөлек. Қытай елі ғұндар империясы құрамында пайда болған біздің алғашқы мемлекеттеріміз деп жүрген үйсін мен қаңлы мемлекеттері мен Түрік қағанаты туралы тарихи деректер қалдырған ел. Мәселе осы мемлекеттер тұсындағы халықтарда қандай діни сенім болғандығы туралы отандық зерттеушілердің еңбектері қаншалықты деген мәселеге көңіл аударайық. Қазақ халқы ислам дініндегі халық. Қазақтың діни санасы – дәстүрлі ислам. Біздің жеріміз жалпы адамзат тарихында аса маңызды оқиғалар болған жер. Айталық, 751 жылғы Тараз түбіндегі Атлах шайқасы түрік халықтарының діни сенімінде елеулі өзгеріс әкелген тарихи оқиға. Қытайдың Таң империясының ықпалы тоқтатылған шайқас, буддизмнің таралуы қытай саясатының негізгі стратегиялық айласы болатын, осы шайқастан кейін мұсылман сеніміне түрік тектес тайпалардың лег-легімен кіріп мұсылмандықты қабылдады.
Қазақ тарихында тұңғыш рет ислам дінін ресми дін деп Қарахан мемлекетінің билеушісі Абдулкәрім Сатұқ Боғра ханның (915-955 жж) баласы Мұса Тоңға Ілік хан 960 жылы Баласағұн қаласында жариялады. Ол 200 мың түтін үй мұсылманбыз деп жариялаған екен. Қарахан әулетінің шығу тегі туралы әртүрлі пікірлер болса да, олар басқарған мемлекетте алуан түрлі ру-тайпалар дәулетті өмір сүрген. Атап айтқанда, үйсін, қаңлы, дулу, телі, қырғыз, қыпшақ, арғын, йағма, оғыз т.б түрік тектес тайпалары болды. Және осы мемлекеттің басшысы Сатуқ Боғра ханының Хас Қажыбы болған Жүсіп Баласағұнның «Құтадығұ білігі» атты дидактикалық еңбегі, Қ.А.Ясауидің «Диуани хикметі», Махмуд Қашқаридің «Түрік сөздігі» Қарахан мемлекеті биілігі тұсында пайда болған, бүгінде бұлар әлемдік өркениеттік мәдениет тұғырына шыққан ислами мәндегі шығармалар.
Араб деректерінде Талас ғазауаты және Тараз қаласының тарихы туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Араб саяхатшылары Тараз орта ғасырларда мұсылман мемлекеті болғандығын көрсетеді. Тарихшы Ибн Тайфур 893 жылдан қалдырған «Китаб Бағдади» атты еңбегінде Тараз қаласының араб халифатына қарасты қала екендігін және араб халифатының шығыстағы ең ірі қалаларының бірі ретінде көрсеткен. Табғаштар, түріктер мұсылмандар екендігін атап өтеді. Испиджаб қаласы туралы араб, парсы, түрік, қытай деректерінде көптеген мәліметтер кезігеді. Қазақстаннның оңтүстік өңірі ежелден мұсылмандық дінін ұстанған өңір екендігі жан-жақты дәйектелген. Әсіресе, Әмір Темір билігі және одан кейінгі кезеңде бұл өңір ислам дінін орталығы ретінде араб деректтерінде Маураннахр аймағы деп баяндалады.
Ресей тарихнамасында Л.Н.Гумилевтің «Көне түріктері»,В.В. Бартольдтің «Тюрки-Двенадцать лекций» секілді еңбектер осы тақырыпқа қатысты ой қозғаған еңбектер, ал белгілі археолог А.Н.Бернштам «Советская археология» еңбегінде Тараз қаласында ІХ ғасырда салынған үлкен мешіттің болғандығын көрсетеді.
Имандылық тәрбие беру мен ислами тақырыптарға қатысты соңғы жылдары дінтанушыларымыз көптеген танымдық еңбектер жазуда. Діннің тарихы бар, болуы да тиіс. VІІІ ғасырда араб халифатынан қалған ислам дінінің картасында Қазақ жері мұсылман өркениетіне елеулі үлес қосқан өңір ретінде қарастырылады. Испиджап, Фараб, Тараз, Йүгүнеки, Шаш, Яссы Сығанақ, Сауран қалаларынан шыққан жүздеген мужтахид ғұламалар, ойшылдар туралы деректер жете зерттелсе діннің тарихынан мол мағлұмат беретін еңбек болары хақ. Қазақтың діни тарихы түрік тектес халықтардың діни тарихымен мәндес, ортақ. Қазақ дегенде ислам діні, мұсылман халқы деген түсінік қалыптасқан. Әлем жұртшылығы қазақтарды ханафи мазхабын ұстанатын мұсылман халқы деп түсінеді.
