Діннің қоғамдағы орны, оның сана-сезімге әсері күрделі, көп аспектілі мәселе. Соның бірі – дін мен ұлттық мүдденің арақатынасы. Біріміз халқымыздың басын біріктіретін ең негізгі күш дін десек, енді біріміз ұлттық мүддені алдыға қоямыз. Сондықтан да «діннің орны жоғары ма, әлде төр ұлттық мүддеге тиесілі ме?» дегенді талқыға салу маңызды көрінеді.
Тіл, дін, тарих, фольклор, көркем әдебиет, музыкалық мұра, отбасы тәрбиесі, әдет-ғұрып, т.б. халықтың сан ғасырлар бойы тірнектеп жинаған рухани-мәдени қазынасы жиынын «ұлттық құндылықтар» атаймыз. Ал ұлттық құндылықтарды қайткен күнде де жоғалтпай сақтап қалу және әрі қарай дамыту шаралары мен іс-әрекеттерін жинақтап айтқанда, «ұлттық мүдде» дейміз.
Жаратушы-құдірет барына шын сенім барлық ұлт, ұлыстардың жүрегін жауласа, мұны оларды таза ниетке, ізгі істер мен жарқын үмітке бастаушы феномен деуге болады. Сол себепті дінсіздік және дін мен ұлтты бөлу жақсылыққа апармайтыны кеңестік дәуір тәжірибесінен жақсы мәлім жәйт. Әйтсе де, дін – жоғарғы рух, Құдаймен байланыс қана.
Ал, жер бетіндегі күллі қарым-қатынастың құралы қайсы десеңіз, ұлттық мәдениет пен құндылықтар алдыңыздан шығады. Сенсеңіз, сонау ескі дәуірдегі ақын-жыраулардан бүгінгі қазақ зиялыларына дейін тек ұлттық мүддені діттеумен келді. Айталық, Абай дін насихатшысы емес, адам жанының, қазақ мінезінің білгірі болды. Оның мұрасынан нәр алған алаш арыстарының «таза ислам» мәселесін көтергені кәне. Әрбір адам алдымен қоғам алдындағы міндеттерін орындауы керек. Алаш арысы Смағұл Сәдуақасовтың: «Қазақ елі… мақсатына жету үшін ең әуелі өзінің ұлт екенін біліп, ұлттығын танып алуы керек», деп жазғаны сол. Зиялы қауым өкілдері діннің емес, ұлттың дамуы мен жетілуі жолдарын қарастырды және мұсылманшылықты емес, «ұлттықты тану» деген мәселені алдыға қойды. Неге? Мұны ұғындыратын Құран аяты бар: «Әй, адамзат! Бір-біріңді тануларың үшін сендерді ұлттар, ұлыстар қылдық» деген («Хұжрат» сүресі, 13-аят). Бұл арада «Сендерді сынау үшін түрліше ұлт, ұлыс етіп жараттым. Қаласам, бір-ақ ұлт етер едім» деген астар бары анық. Демек, әрбір ұлт, ұлыстардың өзіндік кейпі, бет-бейнесі, келбеті болуы – Тәңірінің қалауы. Ұлттың таңдауы, қабылдаған ісі Құдай тағала тарапынан да қабылданбақ. Діни сана мен ұлттық сана жарысында соңғының орны әрқашанда қадірлі, төрде болатыны осы жайтпен өз түсінігін табады.
Түйіп айтқанда, ұлттық мүдде басты айқындаушы күш болған және бола да бермек. Демек, діни құндылықтар ұлттық мүддеге қызмет етуі тиіс. Осы пайым дәлеліне мысал.
Бір сөзбен айтқанда, ұлттық мүдде мен мәдениетке дінді қарама-қарсы қою жақсылыққа бастамайды. Осы заманғы бір мысал. Жаңа діни қозғалыстардың бәрі дерлік жер жаһанға Еуропа немесе Азия мемлекеттерінен емес, тек мұхиттың арғы жағынан ағылатыны несі? Өйткені, оларға құнарлы топырақ болып отырған АҚШ – ұлттық емес, азаматтық сипаттағы мемлекет. Осыдан-ақ көп жайды аңғара аласыз.
Арамызда қазақы дәстүрлер діннен тыс деуімен араб ұлтының дәстүрін шариғатпен шатастырып жүргендер баршылық. Олар ұлттық деген дүниелерге мұрнын шүйіре қарап, онан мұсылмандық дәрежеміз кеміп қалатындай көреді. Шындығында, ұлттық (кең мағынада этностық) мәдениет дәстүрлі дінге емес, керісінше, дәстүрлі дін (мұсылмандық мәдениет) ұлттық мүддеге қызмет етеді. Дінді ұстану жолындағы ерекшеліктер ұлттық мүддеден туады. Оған мысал-дәйектер мол.
Қарап отырсақ, радикалды діни ағымдардың (мейлі христиандық, мейлі исламдық болсын) ұстанымдары ұлттық мүддеге қиғаш келіп, дін мен жергілікті салт-дәстүрді соғыстырып қояды. Жат ағымдар мен секталар нақ осы мәселеге алақанын ысқылай кірісіп, өзара тез тіл табыса қалады. Яғни, ұлттық құндылықтарды тәрк ету олардың ортақ сипаты болып табылады.
Адасқан ағымдар (салафшы, уаххабшы, такфирші, хибуттахрирші) әлем жұртшылығын алаңдатып отыр. Исламдық теріс ағымдардың өкілдері дінде жоқ нәрсенің бәрі «бидғат» (жаңашылдық) деп тақылдайды. «Ширк» (Құдайға серік қосу) деп елді шатастырушылар өз алдына бір төбе. «Мадақ, құрмет бір Аллаға ғана лайықты» деп әулиелерді құрметтеуге, өткенге құран бағыштауға қарсы. О, тоба, тіпті зират қиратушы радикалдар да төбе көрсетті. Оларға салсаң, дінге елшіл азамат болу, ұлт мүддесі жат, ол – «мүшрік» (діннен безгендік). Би, музыка тыңдау, театрға бару, сурет салу, туған күнді тойлау – күнә, харам. Өздерін түсінгісі келмегендер – «жахилилер» (надан адамдар). Осылайша ислам атын жамылған теріс ағымдар таяз суды әдейі лайлап, терең етіп көрсетуге тырысады.
Бір сөзбен айтқанда, дәстүрлі өмір сүру формасы күпірлік, яғни діннен безу болады да шығады. Олай болса, шатақ діндердің сүйеніп жүргені немене? Екі нәрсе. Әуелгі доктрина – өздерінен басқаларды дінсіз, мұсылман емес деп білу, яғни тәкфир мәселесі. Құранға сүйенген ұлы Абай: «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп», десе, тәкфірші шіркіндер өз қандасын да «кәпір» санап, жауға балайды. Шындығында, арабтың «кәпір» сөзі түпкі мағынасында, қатыгез, мейірімсіз ұғымдарын береді. Бидғат, ширк терминдері де «Құранды молда теріс оқыр» дегеннің кері.
Ақиқатында, ұлттық және діни құндылықтар қарама-қарсы бола алмайды. Олардың мақсаты ортақ, айналып келгенде, адамдық тәрбиеге саяды. Екеуі де қоғамның рухани саулығы, адамгершілік, имандылық деген асыл мұраттар бойынша бір сағаға құяды.
Диана САДЫҚ,
Шымкент қаласы дін істері басқармасы
“Дін мәселелерін зерттеу орталығы”
КММ-нің
теолог маманы
